Tekst napisan povodom 140 GODINA IHTM-a i 140 GODINA HEMIJE U SRBIJI
Tekst pripremio Dr Žarko Jovanović, naučni savetnik, nekadašnji direktor IHTM
SOVETU KNjAŽESTVA SRBSKOG
Ja sam odobrio i na izvršenje poslao zaključenje Soveta odp 19 tek. mes N° 1693 da se pri Popečiteljstvu vnutreni Dela u odelenu Saniteta ustanovi jedna mala laboratorija i otvori jedno zvanie Praviteljstvenog Kemika s godišnjom platom od 600 talira n° 4782
21. oktobra 1859. god
Miloš Obrenović
u Beogradu
Knjažeskij Predstavitel
Popečitelj Inostr. Dela
Palkovnik Kavaler
I. V. Raković
Ipak, počeci hemije u Srbiji znatno su stariji. Još 1833. godine Knez Miloš Obrenović je počeo da šalje srpske mineralne vode na analiziranje u Beč da se “ustanovi za koje bolesti se mogu koristiti, kao i sa kojim od tih mineralnih voda se mogu lečiti nerotkinje”, a već od 1837. godine analize srpskih mineralnih voda vrše se u Državnoj apoteci od strane državnog apotekara Pavla Ilića. Pavle Ilić je, pored apotekarskih poslova, obavljao i druge poslove i bio jedini čovek sa tim znanjima, pa kada je Knez Miloš Obrenović “ustanovio” 1859. godine “Državnu hemijsku laboratoriju” za izvršavanje prekih sanitetskih potreba”, za prvog državnog hemičara postavio je Pavla Ilića, bivšeg državnog apotekara.
Postoji i anegdota kako je Knez Miloš došao na ideju da osnuje Državnu Hemijsku laboratoriju. Naime, Knez Miloš Obrenović, kao bogat čovek, posedovao je više konja, a u svojoj službi imao je i “knjaževskog” opančara. Dešavalo se da povremeno dođe do uginuća konja, a da ovaj prethodno nije pokazivao znake oboljenja. Kako se Knez Miloš u poznijim godinama često nalazio u Beču, o ovom svom problemu razgovarao je sa viđenijim ljudima, i oni su rekli da postoje “neki hemičari”, koji bi možda mogli da mu taj problem reše. Prvom prilikom kada je konj uginuo, Knez Miloš je dao nalog da se utroba konja pošalje u Beč. Uskoro je dobio odgovor da je konj uginuo jer je otrovan ćirišom, koji je služio kao lepak za kožu za opanke. Bilo je sada jasno da je konje trovao “knjaževski opančar”. Kako je opančar završio nije poznato, ali je navodno posle toga Knez Miloš Obrenović dao da se osnuje Državna hemijska laboratorija “u kojoj bi se vršile sudske ekspertize i analize mineralnih voda”.
Prvi državni hemičar Pavle Ilić je 1861. godine dao zakletvu da će poslove državnog hemičara obavljati valjano. Državna hemijska laboratorija nalazila se prvo u prostorijama Državne apoteke, a zatim u laboratoriji Liceja. 1882. godine na uglu Kralja Milutina i Njegoševe ulice podignuta zgrada za potrebe Državne hemijske laboratorije. Bila je to, u to vreme, prostrana i moderna građevina. Sprat je dograđen 1928. godine. Zgrada je podignuta da bude mesto gde će biti “skup svih hemičara Srbije”. U svom trajanju od preko jednog veka, u ovoj zgradi se odvijao život hemije i odslikavao ne samo razvoj hemije, već i razvoj srpske kulturne istorije u opšte. U ovoj zgradi osnovano je Srpsko hemijsko društvo i u njoj je održavalo svoje sastanke sve do Prvog svetskog rata. Preko sto godina zgrada Državne hemijske laboratorije služi hemiji.
UPRAVNICI PRVE DRŽAVNE HEMIJSKE LABORATORIJE
- Pavle Ilić, apotekar, 1859-1871. godine,
- Dr Alojz Helih, apotekar, 1872-1873. godine,
- Dr Ferdinand Šems, apotekar, 1873-1881. godine,
- Dr Otomar Felker, diplomirani hemičar, 1882-1894. godine,
- Dr Marko Leko, diplomirani hemičar, 1894-1920. godine,
- Dr Marko Nikolić, diplomirani hemičar, 1920-1926. godine.
Od osnivanja Državne hemijske laboratorije (1859) pa sve do smrti (1871) upravnik je bio Pavle Ilić. Kraće vreme kao državni hemičar radio je apotekar Alojz Helih (1872-1873). Godine 1872. prvi put se tražilo da državni hemičar bude i magistar farmacije i doktor hemije. 1873. godine za državnog hemičara izabran je dr Ferdinand Šems, koji je završio farmaciju i odbranio doktorsku disertaciju iz hemije u Beču 1870. godine. Dr Ferdinand Šems je vršio sudsko-hemijske i sudsko-medicinske analize, kao i razne druge analize, koje su mu davala različita ondašnja ministarstva. Dr F. Šems je po prestanku mandata upravnika i dalje radio u Državnoj hemijskoj laboratoriji, a 1893. godine je penzionisan.
Godine 1881. otvoreno je mesto za još jednog državnog hemičara. Na konkursu raspisanom aprila iste godine, navedeni su zadaci državnog hemičara: “Dužnost je državnog hemičara da izvršuje analize sudsko-hemijske, sanitetsko-policijske i higijensko-hemijske, da izvršuje vizitaciju sviju radnji sa hemikalijama i da retaksira recepise lekova izdatih na račun javnih zavoda”. Iste godine za državnog hemičara izabran je dr Otmar Felker. 1884. godine na rad u Državnu hemijsku laboratoriju primljen je dr Marko Leko.
U novoj zgradi Državne hemijske laboratorije (1882) u početku su postojala dva odeljenja. Jedno je bilo za higijenske i sanitetsko-policijske analize, a drugo za sudske analize. Do 1894. godine ova dva odeljenja radila su posebno, skoro nezavisno jedna od drugog. Tek 1894. godine, kada je za upravnika postavljen dr Marko Leko ova dva odeljenja su spojena, dobila su zajedničku administraciju i zajedničku biblioteku.
U poslednjim godinama prošlog veka Državna hemijska laboratorija bila je najurednija hemijska laboratorija u Srbiji, a stranci su tvrdili da se može uporediti sa najpoznatijim univerzitetskim laboratorijama u Evropi.
Pored hemijsko-sudskih i sanitetskih analiza, koje su obuhvatale analize drobova, krvnih mrlja, mrlja od sperme, lekova, otrova, vode za piće, hrane, začina, u laboratoriji su ispitivani i poljoprivredni proizvodi, zemlja, tkanine, boje, ulja, rude, metali, legure, ugljevi, parafinski škriljci, voda za industrijsku upotrebu, voštane sveće, hartija, zapaljivi predmeti, lažni novac, i drugo.
Vremenom je Državna hemijska laboratorija dobijala karakter opšte laboratorije za sve grane primenjene hemije.
UKAZ POPEČITELJSTVU VNUTRNI DELA
Na predstavlenje Popečiteljstvu vnutreni dela odl. 29 pr. Sn° 1814 postavljaem Pavla Ilić, bivš. apotekara za Praviteljstvenog Hemika
Vn° 4955
21. oktobra 1859. god
Miloš Obrenović
u Beogradu
Knjažeskij Predstavitel
Popečitelj Inostrani Dela
Palkovnik Kavaler
I. V. Raković
OD DRŽAVNE HEMIJSKE LABORATORIJE - DO INSTITUTA ZA HEMIJU, TEHNOLOGIJU I METALURGIJU
Ja, Pavle Ilić stupajući u državnu službu zaklinjem se svemogućim Bogom, pred svetim krstom i na Evangelije, da ću vladašnjem Knjazu Mihajlu M. Obrenoviću III, veran biti, da ću se Ustava, Zakona i Uredaba Zemaljskih pridržavati, da ću moje zvanične dužnosti po uredbenim propisima i zakonskim kanonima predpostavljenimi vlasti točno, revnosno, i savesno odpraljati; da ću zvaničnu tajnu tvrdo hraniti, i da ću se svakog dela kloniti koje bi interesima Praviteljstva i naroda protivno bilo, i tako da mogu o tom odgovor dati na njegovom strašnom sudu.
2og Marta 1861 God.
Pavle Ilić
Beogradu
- Državna hemijska laboratorija (1859-1926),
- Hemijsko odeljenje Centralnog higijenskog zavoda (1926-1941),
- Naučnoistraživački institut Centralne direkcije medicinske proizvodnje (1944-1948),
- Hemijski institut Srpske akademije nauka (1948-1954)
- Hemijski institut (1954-1961),
- Institut za hemiju, tehnologiju i metalurgiju (1961- )
Zbog ratnih prilika Državna hemijska laboratorija je 1914. godine, pod rukovodstvom dr Marka Leka, premeštena u Niš gde je radila godinu dana. Zbog okupacije Srbije rad u laboratoriji je prekinut, a novembra 1918. godine rad u Državnoj hemijskoj laboratoriji je nastavljen u Beogradu u staroj zgradi.
Marko Leko je najduže vreme bio upravnik Državne hemijske laboratorije (1894-1920) i visoki ugled koji je ova institucija imala, kako u Srbiji, tako i u Evropi, njegova je zasluga.
Posle Prvog svetskog rata činjeni su napori da se rad u Državnoj hemijskoj laboratoriji bolje organizuje, zbog stanja koje je zatečeno posle rata. U isto vreme u okviru novoosnovanog Centralnog higijenskog zavoda osniva se hemijsko odeljenje. S obzirom da su to bile početne godine higijenske službe u Srbiji i da su postojale objektivne i subjektivne teškoće (nedostatak stručnog kadra, laboratorijske opreme i dr.), 1931. godine Zakonom o banskoj upravi u sastav Hemijskog odeljenja Centralnog higijenskog zavoda “ušla je jedna od najstarijih medicinskih ustanova - Državna hemijska laboratorija, koja je imala dugogodišnju tradiciju, stručni kadar i opremu”. I ako je ovim aktom izgubila samostalnost Državna hemijska laboratorija zadržala je nepromenjenu organizaciju rada i svoju delatnost i dalje obavljala u zgradi Državne hemijske laboratorije.
Godine 1944. Državna hemijska laboratorija prelazi u sastav Naučno-istraživačkog instituta Centralne direkcije medicinske proizvodnje.
Godine 1948. Srpska akademija nauka preuzela je pravo osnivača nad ovim Naučno-istraživačkim institutom i organizovala ga u Hemijski institut Srpske akademije nauka.
UPRAVNICI HEMIJSKOG INSTITUTA SRPSKE AKADEMIJE NAUKA
- Dr Momčilo Mokranjac, diplomirani hemičar, 1948-1952.
- Dr Panta Tutundžić, diplomirani inženjer, 1952-1954.
U prvi Naučni savet Instituta ušli su Dr Miloš Mladenović, Dr Panta Tutunxić i Dr Đorđe Stefanović, a godinu dana kasnije Dr Momčilo Mokranjac i Dr Pavle Trpinac. U institutu su sarađivali i drugi univerzitetski saradnici kao Dr Vukić Mićović, Dr Aleksandar Damanski.
Saradnici instituta bili su: Dr Jelena Đorić, Aleksandar Horovic, Miroslav Mijović (od 1948.), Jelena Bojanović (1949.), Bogdan Medaković, Mileva Obradović, Miomirka Parezanović, Aleksandar Sutilov i Mihajlo Lj.Mihajlović (1950.), Milica Liler, Olivera Nikolić, Dušan Đorđević i Đura Kosanović (1951.), Paula Putanov i Vera Vanđel (1952).
Dr Jelena Đorić je prva žena doktor hemije u Srbiji. Doktorirala je u Francuskoj, a radni vek završila u IHTM-u.
U hemijskom institutu SAN radilo se u okviru više naučno-istraživačkih problema: analiza mineralnih voda, proučavanje binarnih sistema, ispitivanje mikroelemenata u našim ugljevima, sinteza TBC bakteriostatičkih jedinjenja, proučavanje celuloze i njenih derivata (naročito dobijanje estara celuloze), oksidacije pomoću olovo-tetraacetata, redukcije pomoću litijum-aluminijumhidrida, ispitivanje redukcionih sposobnosti bisamida, analiza opijuma i alkaloida, hemijsko proučavanje smola, ispitivanja biljaka, prerada kožastog azbesta iz Stragara i drugo.
Hemijski institut Srpske akademije nauka, posle šest godina rada, na osnovu Odluke Izvršnog veća NR Srbije, proglašen je za ustanovu sa samostalnim finansiranjem - Hemijski institut.
UPRAVNICI HEMIJSKOG INSTITUTA
- Dr Panta Tutundžić, diplomirani inženjer, 1954-1959.
- Radomir Bingulac, diplomirani inženjer, 1959-1961.
DELOKRUG RADA HEMIJSKOG INSTITUTA
- ispitivanja klase poliamidnih jedinjenja;
- proučavanja dehidrogenizacije organskih jedinjenja pomoću litijum- aluminijumhidrida;
- ispitivanje tečnih binarnih smesa;
- hemijsko ispitivanje tečnih binarnih smesa;
- hemijsko ispitivanje i upoređivanje domaćih vrsta kukureka;
- ispitivanje oligoelemenata i njihove raspodele i funkcije u biljkama;
- mikroanalitičko određivanje organskih supstanci;
- izučavanje hemijskih i fizičkih osobina celuloze i njenih derivata;
- ispitivanje lekovitih mineralnih voda i proučavanje makedonskog opijuma;
- izučavanje problema asimilacije azota i ugljenika preko raznih biljaka;
ZADACI SU BILI I:
- da radi na naučnom rešavanju problema, koje odobrava Organ nadležan za rad instituta;
- da doprinosi formiranju naučnog podmlatka iz oblasti hemije;
- da rezultate svojih istraživanja stavlja na raspolaganje zainteresovanim naučnim i privrednim organizacijama i ustanovama radi njihove praktične realizacije.
Naučno osoblje postavljano je putem konkursa, koji je raspisivao Savet instituta, a izbor naučnih saradnika, stručnih saradnika i asistenata bio je punovažan posle potvrde Saveta za kulturu NR Srbije.
Institut je mogao imati honorarne službenike i spoljne saradnike. Institut se finansirao na osnovu predračuna prihoda i rashoda koji su činili sastavni deo buxeta NR Srbije, kao posebni prilog, a odobravao se zajedno sa buxetom. Sopstvene prihode institut je ostvarivao od radova koje je vršio za ustanove i preduzeća, po posebnim sporazumima, i od raznih vanrednih prihoda. Prodajne cene svojih usluga institut je formirao slobodno.
Krajem 50-tih i početkom 60-tih godina stekli su se uslovi za osnivanjem institucije republičkog značaja sa glavnim ciljem da pokreće naučnoistraživačke i razvojne aktivnosti za potrebe hemijske industrije i metalurgije SR Srbije, pa je tako 1961. godine došlo do osnivanja Instituta za hemiju, tehnologiju i metalurgiju.
Formiranje Instituta za hemiju, tehnologiju i metalurgiju je nastalo kao rezultat saznanja da se ozbiljniji napredak u razvoju hemijske i metalurške proizvodnje ne može ostvariti bez razvijenog i efikasnog naučno-istraživačkog rada, da se efikasan naučno-istraživački rad ne može ostvariti bez koncentracije i specijalizacije naučno-istraživačkih kadrova i opreme, kao i saznanja da Srbija i posebno Beograd raspolažu značajnim kadrovskim potencijalom za istraživanja u domenu hemijskih, fiz.hemijskih, hemijsko-inženjerskih i metalurških nauka, čije bi organizovanje moglo značajno da poveća šanse Srbije za razvoj sposobnosti za vršenje efikasnog razvoja u hemiji i metalurgiji.
Zadatak da urade elaborat o opravdanosti osnivanja IHTM-a, dobilo je osam mladih naučnih radnika: Aleksandar Dedijer, Aleksandar Despić, Dragomir Vitorović, Mihailo Lj.Mihailović, Milenko Šušić, Bratislav Đurković, Branko Seferović, Miodrag Milošević. Oni su uradili elaborat i postavili da IHTM razvija sve naučne, tehničke i tehnološke discipline i aktivnosti (razvoj fundamentalnih, primenjenih i razvojnih istraživanja) svojstvene i neophodne jednoj moderno koncipiranoj naučnoj i inženjering organizaciji sposobnoj da stvara osnove za napredovanje nauke i tehnologije.
U IHTM je učinjen ozbiljan napor da se sistematsko razvijanje istraživačkih kapaciteta i istraživanje aktuelne privredne i naučne problematike poveže sa kretanjem savremene nauke. Prateći tehnološke novine od njihovih izvora u naučnom istraživanju i tražeći originalne i efikasne puteve za prenošenje tih novina u našu sredinu, IHTM uspešno afirmiše nauku kao neophodnu specijalnost u hemijskoj i metalurškoj industriji.
Sa ovakvom strukturom IHTM treba da postane i bude sposoban za ostvarivanje svih elemenata u sistemu aktivnosti koje čine proces tehnološkog razvoja. U okviru ove makrostrukture IHTM treba da se razvija kao naučnoistraživački institut u kome su međusobno povezana područja aktivnosti.
IHTM organizovan kao sistem specijalizovanih naučnoistraživačkih jedinica
Zato je IHTM bio organizovan kao sistem naučno-istraživačkih jedinica, specijalizovanih za rad na istraživačkoj i razvojnoj problematici u užim područjima nauke, tehnologije i inženjerstva
Razvoj IHTM-a može se videti i kroz prikazano kretanje broja zaposlenih i broja istraživača u periodu 1961-1987. godina, gde se mogu identifikovati tri različita perioda:
- PERIOD - FAZA INTENZIVNOG RASTA (1961-1973);
- PERIOD - FAZA KRIZE (1974-1981);
- PERIOD - FAZA REVITALIZACIJE (posle 1982).
(1961-1987)
doktora i magistara nauka
U prvom periodu - fazi intenzivnog rasta - došlo je do snažnog kadrovskog jačanja i organizacione stabilizacije IHTM, tako da je broj zaposlenih porastao sa 46 u 1961. godini, na 402 zaposlena na početku 1973. godine, a broj istraživača sa 22 u 1961. godini, na 206 u toku 1973. godine.
Treba napomenuti da je, u ovom periodu, status saradnika sa fakulteta osnivača u IHTM-u bio isti kao i ostalih saradnika IHTM, tako da su oni činili oko 40% sastava istraživača. Većinu rukovodioca naučnoistraživačkih jedinica činili su saradnici sa fakulteta osnivača.
Drugi period - faza krize - došao je kao rezultat otkaza osnivačkog ugovora Tehnološko-metalurškog fakulteta, OOUR-izacijom naučnoistraživačkih jedinica, njihovim osamostaljivanjem i jednim delom njihovim izlaskom iz sistema IHTM.
U periodu revitalizacije došlo je do stabilizacije najvećeg dela naučnoistraživačkih jedinica, došlo je do povećanja naučno-istraživačkog kadra, koji su pokazali sposobnost za sagledavanje pravaca razvoja pojedinih istraživačkih i inženjerskih aktivnosti.
Posle ukidanja OOUR-a, sistem IHTM se stabilizovao i organizaciono i kadrovski, pa je današnja struktura IHTM tipična struktura naučnoistraživačkog instituta za rad u području visokih tehnologija i za rad orijentisan na tehnološki razvoj.
IHTM obavlja konkretnu realizaciju na područjima: organske hemije, elektrohemije, katalize, mikroelektronskih tehnologija, polimernih materijala i makromolekulskih jedinjenja, biohemije i biotehnologije, specijalnih materijala, monokristala, metalurgije i livarstva, instrumentalne analize, hemijskog inženjerstva, projektovanja i inženjeringa.
Realizacija navedenih područja aktivnosti Naučne ustanove IHTM odvija se preko pet specijalizovanih naučnoistraživačkih centara:
- IHTM - Centar za hemiju,
- IHTM - Centar za elektrohemiju,
- IHTM - Centar za katalizu i hemijsko inženjerstvo,
- IHTM - Centar za mikroelektronske tehnologije i monokristale,
- IHTM - Centar za materijale i metalurgiju
- IHTM - Centar za ekologiju i tehnoekonomiku
Na osnovu sopstvenih tehnoloških rešenja, realizacije osvojenih tehnologija i materijala u navedenim oblastima, istraživačke aktivnosti IHTM odvijaju se i transferom tehnologija u odgovarajuće privredne organizacije ili u sopstvenim mikropogonima.
IHTM ima neposrednu saradnju sa Hemijskim fakultetom, Fakultetom za fizičku hemiju, Tehnološko-metalurškim fakultetom i Elektrotehničkim fakultetom Univerziteta u Beogradu, sa kojima ostvaruje zajedničke naučnoistraživačke i istraživačko-razvojne timove. Pored istraživačko-razvojnog rada, IHTM učestvuje sa srodnim fakultetima u obrazovanju i usavršavanju naučnoistraživačkog kadra. Naučnoistraživački kadar danas sačinjava:
- 14 naučnih savetnika (od toga 2 člana SANU, 1 dopisni član SANU i 1 član Inženjerske akademije)
- 16 viših naučnih saradnika
- 19 naučnih saradnika
- 30 magistara - istraživača-saradnika
- 45 istraživača (hemičara, fizikohemičara, biohemičara, inženjera tehnologije, inženjera mašinstva, inženjera elektrotehnike,...)
Naučni saradnici IHTM preko niza objavljenih publikacija u eminentnim stranim časopisima, posebnim izdanjima (monografije i dr.), kao i redovnim učešćem i publikovanjem postignutih naučnih rezultata na odgovarajućim međunarodnim skupovima, dali su proteklom periodu značajan doprinos u razvoju naučne misli u oblastima delatnosti IHTM.
IHTM sarađuje sa više desetina Akademija nauka, Univerziteta, istraživačkih i razvojnih Instituta u celom svetu. IHTM je otvorena naučnoistraživačka i istraživačko-razvojna institucija koja u oblastima delatnosti nudi saradnju zainteresovanim kako domaćim tako i stranim naučnoistraživačkim, istraživačko-razvojnim i proizvodnim organizacijama.
IHTM ima preko 70 rešenja, proizvoda i tehnologija koje nudi za uvođenje našoj hemijskoj, baznoj, metalurškoj i elektronskoj industriji.
Tako je od nekadašnje male laboratorije osnovane “za preke sanitetske potrebe”, koja je u toku jednog veka bila vodeća laboratorija u Srbiji, izrastao današnji Institut za hemiju, tehnologiju i metalurgiju, osposobljen za naučnoistraživački rad u području visokih tehnologija i za rad orijentisan na tehnološki razvoj.